Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Kole

Zaburzenia zachowania wg ICD- 10 to powtarzający się i utrwalony wzorzec zachowania, cechujący się gwałceniem albo podstawowych praw innych osób, albo poważniejszych norm i reguł społecznych właściwych dla wieku, trwający co najmniej sześć miesięcy, w czasie których występują niektóre z następujących przejawów:

1. Wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie w stosunku do poziomu rozwojowego.
2. Częste kłótnie z dorosłymi.
3. Często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub nie spełnianie reguł.
4. Często jakby rozmyślne robienie rzeczy, które budzą gniew innych.
5. Częste oskarżanie innych o własne pomyłki lub niewłaściwe zachowania.
6. Częsta drażliwość i łatwość wprowadzania w złość przez innych.
7. Częste wpadanie w gniew lub w rozżalenie.
8. Częsta złośliwość i mściwość.
9. Częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów bądź uniknięcia obowiązków.
10. Częste inicjowanie starć fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem).
11. Używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np. kij, cegła, rozbita butelka, nóż, strzelba).
12. Pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców (rozpoczynające się przed 13 rokiem życia).
13. Przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób (np. krępowanie,lub podpalanie ofiar.
14. Przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt.
15. Rozmyślne niszczenie własności innych osób (inaczej niż przez podpalenie).
16. Rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania poważnych zniszczeń.
17. Kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą, zarówno w domu, jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania, fałszerstwa).
18. Częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia.
19. Co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego albo ucieczka jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania domu w celu uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego).
20. Popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże kieszonkowe, wymuszenia, napady).
21. Zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej.
22. Częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran połączone z uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem).
23. Włamania do cudzego domu, budynku, samochodu.

Do spełnienia kryterium wystarczy choćby jednorazowe wystąpienie objawów wymienionych  w punktach 11, 13, 15, 16, 20, 21, 23.

W omawiane klasyfikacji ICD – 10 kryteria diagnostyczne zaburzeń zachowania zostały podzielone na następujące podtypy:

• zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego;
• zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji;
  • zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji;
  • zaburzenia opozycyjno – buntownicze.

Zaburzenia zachowania ograniczone do domu rodzinnego

     Rodzina odgrywa największą role w kształtowaniu się osobowości dziecka. Jest miejscem, gdzie dziecko doświadcza pierwszych kontaktów z otoczeniem, identyfikuje się z rodzicami jako wzorami do naśladowania. To od jej struktury, sposobu wychowania, postaw, jakie przyjmują rodzice, w zasadniczym stopniu zależy, jakim człowiekiem będzie dziecko w przyszłości. Rodzina jest głównym środowiskiem, w którym odbywa się socjalizacja dzieci, jest głównym czynnikiem przyczynowym zaburzeń zachowania.                                                            

Zaburzenia zachowania ograniczone do domu rodzinnego najczęściej ujawniają się w skonfliktowanych rodzinach, niewydolnych wychowawczo  lub kiedy w rodzinie pojawia się jej nowy członek np. ojczym, macocha, czy narodziny brata lub siostry.  

     Znaczącą rolę w rozwoju zaburzenia zachowania może odegrać dysonans w rodzinie, np. konflikt towarzyszący rozejściu się rodziców. W takiej rodzinie dominują z reguły dwa czynniki tzn. brak harmonii w rodzinie, wrogość. Te dwa czynniki dopełnia brak umiejętności rodzicielskich, przede wszystkim w zakresie wychowania i nadzoru (brak kontroli i konsekwentnej dyscypliny).  

     Często sami rodzice wykazują nieprzystosowanie, złość i czasami zachowania przestępcze.

Zaburzeni emocjonalnie i socjopatycznie rodzice – nie dają dziecku oparcia, akceptacji, czy po prostu uczucia.

     Aby rozpoznać zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego, musimy stwierdzić, że agresywne i aspołeczne zachowania dziecka (nastolatka) są całkowicie lub prawie całkowicie ograniczone do domu bądź pojawiają się jedynie w kontakcie z innymi członkami rodziny lub domownikami.

Mogą one przybierać postać:

• kradzieży na terenie domu (często dotyczących pieniędzy lub własności jednej bądź dwóch szczególnych dla dziecka osób;
• celowych zachowań destrukcyjnych (często wobec konkretnych członków rodziny), jak: niszczenie zabawek lub ubrań, nacinanie nożem mebli czy niszczenie cennych przedmiotów;
• przemocy wobec członków rodziny (ale nie wobec innych osób);
• celowe podpalenia ograniczone do domu.

    Rozpoznanie zaburzeń zachowania ograniczonych do środowiska rodzinnego wyklucza stwierdzanie poważniejszych zaburzeń funkcjonowania poza środowiskiem rodzinnym dziecka, czy też nieprawidłowych relacji społecznych dziecka poza rodziną.

Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji

     O obecności zaburzeń zachowania z prawidłowym lub nieprawidłowym procesem socjalizacji rozstrzyga fakt integracji dziecka (nastolatka) z grupą rówieśniczą.

     Aby rozpoznać zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji, konieczne będzie, oprócz stwierdzenia odpowiedniej liczby objawów (występują trzy lub więcej z objawów w/w, w tym co najmniej trzy z przedziału 9-23, jeden z nich co najmniej przez sześć miesięcy), zauważenie znacząco nieprawidłowych relacji dziecka (nastolatka) z rówieśnikami.

   Właśnie to kryterium – brak trwałej i pozytywnej integracji z grupą – jest podstawowe i najważniejsze dla postawienia takiego rozpoznania.

Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się:

• izolacją od innych dzieci;
• niepopularnością;
• odrzuceniem;
• brakiem bliskich przyjaciół.

Relacje z dorosłymi są również nacechowane brakiem zrozumienia i wrogością (mogą się zdarzać prawidłowe relacje z dorosłymi).

Typowe zachowania, to:

• tyranizowanie, bójki, stosowanie siły i przemocy;
• nasilone nieposłuszeństwo, niegrzeczność, brak współpracy;
• opór wobec autorytetów;
• ciężkie napady złości i wściekłości niekontrolowanej;
• okrucieństwo wobec dzieci i zwierząt, niszczenie własności i podpalenia;
• stosowanie szkolnego mobbingu.

Zaburzenie ujawnia się w większości sytuacji, ale najbardziej widoczne jest w szkole.

Zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji

Proces socjalizacji jest zawsze procesem „socjalizacji do” i w przypadku tego podtypu jest to zazwyczaj proces „socjalizacji do grupy typu gang”.

Często dla dzieci z w/w zaburzeniem jedynym sposobem posiadania przyjaciół jest wstąpienie do gangu (tworzenie paczek) – obserwuje się tu proces „dryfu” przyjaźni i znajomości u „problemowych dzieci”.

Zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji charakteryzują się występowaniem dostatecznej liczby objawów zaburzeń zachowania (jak w poprzednich podtypach) oraz dobrymi kontaktami z rówieśnikami.

   Kluczową cechą diagnostyczną tego podtypu jest obecność właściwych i trwałych przyjaźni z rówieśnikami. Często, ale nie zawsze, grupa rówieśnicza może składać się z innych osób wciągniętych w aktywność aspołeczną lub przestępczą.

   Udział dziecka w nieformalnej grupie rówieśniczej nie stanowi koniecznego warunku rozpoznania – dziecko może być członkiem zwykłej grupy rówieśniczej, a jego zaburzone zachowanie może się ujawniać poza nią.

Relacje z dorosłymi stanowiącymi autorytety są zazwyczaj złe.

   Najczęściej zaburzenia tego typu ujawniają się poza domem rodzinnym, a ich ograniczenie do szkoły (lub innego środowiska pozarodzinnego) potwierdza rozpoznanie.

Zaburzenia opozycyjno – buntownicze

   Podstawową cechą tego zaburzenia jest powtarzający się wzorzec utrzymujących się przez okres przynajmniej sześciu miesięcy zachowań negatywistycznych i buntowniczych, nieposłuszeństwa oraz zachowań nacechowanych wrogością, skierowanym przeciw autorytetom.

   Zaburzenie to zwykle zaczyna się przed szóstym rokiem życia, zdarza się w pełni rozwinięte zaburzenie zachowania, które zaczyna się w dziewiątym roku życia lub później.

Podstawową cechą zaburzenia jest utrwalony wzorzec zachowania buntowniczego, prowokacyjnego, negatywistycznego i niszczycielskiego, który przekracza normy zachowania wieku i kontekstu społeczno – kulturowego.

Symptomy odnoszą się do czynnego i biernego oporu wobec wymagań dorosłych opiekunów to np.:

• odmowa pełnienia obowiązków w środowisku rodzinnym;
• niezrównoważenie emocjonalne (np. drażliwość, kłótliwość, zmienność nastrojów);
• negatywne stany afektywne (poczucie gniewu i złości, bycie obrażonym).

Dzieci z tego typu zaburzeniami wykazują niski próg tolerancji na frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. Ich bunt ma charakter prowokacyjny, inicjujący konfrontację.

Przykłady typowych zachowań:

• aktywne przeciwstawianie się dorosłym (nie wraca do domu o wyznaczonej godzinie, w odpowiedzi na polecenie odwraca się plecami albo trzaska drzwiami);

• słowne zadręczanie (tak, tak policz na palcach, ale grubas, może jeszcze czipsiki, niech pani przemyśli swój sposób tłumaczenia, bo ja nadal nic nie rozumię);
• skłonność do złości (w reakcji na uwagę nauczyciela wali książką o ławkę, rzuca długopisem, pojawiają się przekleństwa);
• obwinianie innych za swoje błędy (ja nic nie zrobiłem, to on zaczął; Pani źle mi to wytłumaczyła; Ale ja tego nie miałem zapisanego, skąd to miałem wiedzieć);
• bunt prowokacyjny (celowe, złośliwe pstrykanie długopisem, ostentacyjne żucie gumy, A co mi zrobisz? Mam gdzieś co pani z tym zrobi);
• opór wobec autorytetów (No, jak to tego pani nie wie? Nie będę słuchać kogoś, kto śmie nazywać się polonistą, a mówi „pisało”);
• wybuchy złości (rzuca krzesłem w klasie, uderza głową o ścianę, biega po klasie).

W stosunku do innych zaburzeń zachowania w tym zaburzeniu brak jest takich zachowań, które naruszają prawo i podstawowe prawa innych tj. kradzież, tyranizowanie, napaści  i niszczycielstwo.

   Kiedy występuje zaburzenie zachowania, to prawdopodobne, że pojawia się także zachowania związane z zaburzeniem opozycyjno - buntowniczym. Dlatego też diagnoza zaburzenia zachowania wyklucza diagnozę zaburzenia opozycyjno - buntowniczego.

           Formy pomocy udzielane dzieciom i młodzieży z zaburzeniami zachowania:

• terapia indywidualna;
• terapia grupowa;
• terapia rodzin;
• leczenie farmakologiczne;
• nauczanie indywidualne;
• kształcenie specjalne;
• umieszczenie w placówce zajmującej się opieką nad dziećmi z zaburzeniami zachowania.

Opracowała:

Elżbieta Domańska – Andraszyk

pedagog

Bibliografia:

1. A. Kołakowski - „Zaburzenia zachowania u dzieci”, GWP Gdańsk 2013r.
2. R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, „Psychologia zaburzeń”, GWP Gdańsk 2003r.
3. P. C. Kendall „Zaburzenia okresu dzieciństwa i adolescencja”, GWP Gdańsk 2004r.
4. K. Kmiecik- Baran (red.) – „Zaburzenia zachowania dzieci i młodzieży”, Wyd. Verlag Dashofer 2004r.